مطلب این پست به بهانه بازدید اخیر خود و پروفسور کریستین اوپ استاد جغرافیای آب و خاک از دانشگاه ماربورک آلمان از دریاچه ارومیه نوشته شد. ایشان در نخستین روزهای اردیبهشت ماه سالجاری مهمان بخش تحقیقات بیابان-موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور بود. از آنجا که نامبرده تحقیقات زیاد و قابل توجهی در دریاچه آرال و همچنین مسایل مربوط به گرد و غبار در آسیای میانه از جمله ترکمنستان،ازبکستان و قزاقستان داشتند برنامه ای برای سفر به اهواز و همچنین بازدید دریاچه ارومیه به اتفاق ایشان و تنی چند از همکاران بخش بیابان تدارک دیده شد که ضمن بازدید، نتایج تحقیقات خود را در هر مورد در اهواز و ارومیه نیز در جمع محققین و صاحب نظران استان ارایه کند. هر دو سخنرانی اهواز و ارومیه با استقبال خوبی برگزار شد از اقبال ما در روزهای سفر به اهواز (5-2 اردیبهشت) و ارومیه (7-6 اردیبهشت) هوا بسیار عالی و از گرد و خاک خبری نبود. فعلا گزارش سفر اهواز را به وقت دیگری موکول می کنم و از آنجا که سرنوشت غم انگیز و فلاکت بار دریاچه آرال بسیار شبیه دریاچه ارومیه است قدری به این مشابهت ها اشاره می کنم.   

آرال در گذشته یکی از چهار دریاچه? بزرگ دنیا بود که 68 هزار کیلومتر مربع وسعت داشت اما از دهه? 1960 که دولت شوروی با انحراف مسیر رود آمودریا و سیردریا به صحرای قره‌قوم (به منظور کشاورزی) اقدام کرد این دریاچه رفته رفته آب رفت، در 1987 دریاچه به دو پهنه? آبی مجزا تقسیم شد. یک دریاچه? کوچک‌تر در شمال و یکی بزرگتر در جنوب. در سال 2003 دریاچه? آرال جنوبی با سرعتی بیشتر از پیش‌بینی‌ها شروع به خشکیدن کرد. چون در بخش‌های عمیق‌تر آن بخش زیرین آب شورتر از بخش روئی بود و آب زیر و رو با هم ترکیب نمی‌شدند به همین دلیل گرمای تابستان فقط به روی آب می‌رسید و آن را با سرعتی بیش از حد انتظار تبخیر می‌کرد. در همین سال دریاچه? جنوبی به دو دریاچه در شرق و غرب خود تقسیم شد.  که همگی در مجموع 10 درصد مساحت اصلی دریاچه را داشتند. در سال 2009 تصاویر ماهواره‌ای نشان داد که دریاچه? شرقی و دریاچه? جنوبی هم به‌کلی خشک شده و دریاچه? غربی نیز بسیار کوچک‌تر شده‌است.

تاریخ تصویر 27 آگوست 2009

مارس2010

بخش کوچک باقی‌مانده? این دریاچه هم گرفتار آلودگی‌هایی نظیر دورریزهای آزمایشهای نظامی، کودهای شیمیایی، آفت‌کش‌ها، و پسمانده‌های پروژه‌های صنعتی و همچنین درصد نمک بسیار بالا شده‌است. آلودگی زیست‌بوم بزرگ‌ترین مشکل این پهنه آبی است. در پی کاهش مساحت این دریاچه صنعت پر رونق ماهیگیری گذشته تقریباً از میان رفت و موجب بیکاری و مشکلات اقتصادی زیادی شد. همچنین منطقه? اطراف دریاچه آرال دچار آلودگی‌های زیست‌محیطی مهیبی شد که با افزایش بیماری‌ها خود را نشان داد. مشکلی که هم اکنون دریاچه ارومیه با آن مواجه شده است از جمله آلودگیهای زیست محیطی از قبیل آرسنیک و سطح وسیع پوشیده از نمک که از آن بعنوان سونامی نمک در آینده یاد می شود

پس‌روی آب دریاچه تغییرات آب‌وهوایی را نیز در منطقه ایجاد کرد که طی آن تابستان‌ها گرم‌تر و خشک‌تر و زمستان‌ها سردتر و طولانی‌تر شده‌اند. در سال‌های اخیر تلاش هایی از سوی دولت قزاقستان برای حفظ و احیای دریاچه? آرال شمالی صورت گرفته که موجب کاهش شوری آب دریاچه و افزایش تعداد ماهیان در برخی نقاط شده‌است. اما دریاچه? جنوبی شانس چندانی برای بقا ندارد. تخریب دریاچه? آرال یکی از بزرگ‌ترین فجایع زیست‌محیطی کره زمین به شمار می‌رود.

از سال 1960 هر سال 20 تا 60 کیلومترمکعب آب به جای دریا به سوی بیابان می‌رفت. بیشتر آبی که در گذشته به دریاچه? آرال می‌رفت تغییر مسیر داده بود و در دهه? 1960 آرال آب‌رفتن خود را آغاز کرد. از 1961 تا 1970 هر سال به طور میانگین 20 سانتی‌متر از سطح آب دریاچه کاسته می‌شد، در دهه? 1970 این رقم به 50 تا 60 سانتی‌متر و در دهه? 1980 به 80 تا 90 سانتی‌متر رسید. واکنش‌ها به نابودی تدریجی آرال متغیر بود. برخی کارشناسان شوروی سابق دریاچه? آرال را «خطای طبیعت» توصیف کرده و نابودی آن را غیرقابل اجتناب می‌دانستند. اما از سوی دیگر طرحی در دهه? 1960 پیشنهاد شده بود که رودخانه‌های حوضه? آبریز اوب با یک پروژه?‌ کانال‌کشی عظیم به آسیای میانه منتقل شود که پر کردن دریاچه? در حال خشکیدن ارال یکی از اهداف این طرح بود. این طرح در نهایت به دلیل هزینه? بسیار زیاد و مخالفت افکار عمومی در روسیه در 1986 کنار گذاشته شد. این موضوع باید مورد توجه کسانی قرار گیرد که طرح انتقال آب از دریای خزر به دریاچه ارومیه را پیشنهاد می کنند. این طرح هم بلحاظ هزینه هنگفت و هم بلحاظ مسایل حقوقی عملی نخواهد بود

در سال 2007 مساحت دریاچه به 10 درصد مساحت اصلی رسید و شوری آب دریاچه?‌ جنوبی به 100 گرم در لیتر رسید. در مقام مقایسه میزان شوری آب دریاهای آزاد حدود 35 گرم در لیتر و بحرالمیت 300 تا 350 گرم در لیتر است. از سال 2006 با احداث یک سد دریاچه? آرال شمالی در حال افزایش وسعت، عمق و کاهش شوری آب است اما باقی‌مانده‌های دریاچه? جنوبی همچنان در حال خشکیدن است وصحرای آرال‌قوم را در بستر دریاچه? سابق پدید آورده‌است.

 دریاچه ارومیه

                  November 2003 

دریاچه? ارومیه، بزرگ‌ترین دریاچه? داخلی ایران و دومین دریاچه? آب‌شور دنیا است. حجم آب دریاچه ارومیه در مساحت 5822 کیلومتر مربع و باعمق متوسط 5/4 متر بالغ بر 31 میلیارد مترمکعب تخمین زده میشود. رودخانه های مهم حوضه آبریز دریاچه عبارتند از :سیمینه رود ، زرینه رود ، مهاباد چای ، گدارچای ، باراندوز چای ،نازلوچای ، روضه چای ، زولاچای ، شهرچای در آذربایجانغربی وآجی چای ، لیلان چای ، آذرشهر چای ، قلعه چای ، صوفی چای ،مردوق چای و 7 رودخانه فصلی درآذربایجان شرقی وغربی بنامهای خرخره چای ،شیواسان چای ،سنیخ چای ، طسوج چای، دریان چای ، وگبی چای که اغلب در زمستان وبهار جریان دارند.

 لازم به توضیح است که سهم آب ورودی به دریاچه ارومیه از رودخانه های استان آذربایجان غربی به میزان 85 درصد واز رودخانه های استان آذربایجان شرقی 15 درصد می باشد.

متاسفانه هم اکنون مساحت این زیست بوم طبیعی به شدت در حال کاهش است به دلایل مختلف از جمله کم آبی، برداشت بی رویه آب از منابع زیرزمینی، احداث چندین سد بر روی رودخانه های ورودی و نیز تغییرات اکوسیستم ناشی از احداث جاده، طی 10 سال گذشته حدود 40 کیلومتر مربع از سطح دریاچه به شوره زار تبدیل شده و شوری آب نیز به شدت افزایش یافته است. تنها جانور زنده داخل دریاچه که سخت پوستی به نام “آرتمیا” است و بیش از نیمی از ترکیبات بدن آن حاوی پروتئین بوده و منبع غذایی بسیار مناسبی برای پرورش ماهی و میگو می باشد در حال از بین رفتن است. با توجه به افزایش شوری دریاچه ارومیه به 350-300 گرم در لیتر و کاهش سطح آب، میزان تراکم آرتمیا در حال حاضر نسبت به 10 سال گذشته 30 برابر کاهش یافته است. گفتنی آنکه شرایط طبیعی آب برای زیست و زاد و ولد آرتمیا، دارا بودن املاح به میزان 150 گرم در لیتر است.

سدهای احداث شده در مسیر رودخانه های منتهی به دریاچه ارومیه

ورود پساب های صنعتی آلوده به آرسنیک و آمونیاک در حاشیه دریاچه ارومیه، پیامدهایی همچون احتمال بروز سرطان در انسان ها و ناباروری اراضی حاشیه این تالاب را در پی دارد. آرسنیک شبه فلزی سنگین و سمی است و خطرات زیادی برای محیط زیست و انسان دارد.  مهم ترین اثر آن در بدن انسان، سرطان زایی است. قرار گرفتن افراد در معرض این ماده سمی باعث ابتلابه سرطان های پوست، معده، ریه، کبد، کلیه، مثانه و... می شود.

مسئولین مربوطه استان علت اصلی وضعیت اسفناک پارک ملی دریاچه ارومیه را تغییرات آب و هوایی، کاهش نزولات آسمانی، بالا رفتن دمای هوا، عدم استفاده صحیح و بهینه از آب در داخل حوزه آبی، کنترل روان آبها و احداث سازه‌های آبی، حفر چاههای آب و راندمان پایین آبیاری در داخل حوزه آبریز دریاچه ارومیه عنوان می کنند.

 مقایسه تصویری دریاچه آرال و ارومیه

                  ارومیه                                                            آرال

                             ارومیه                                                          آرال

وضعیت خشک شدن دریاچه آرال در فاصله زمانی 1989 تا 2009

    Urmia from space, 1984           Satellite image of Lake Urmia, 2010