در منابع قدیمی و فرهنگ‌های لغت نام این شهر، «بیژن‌گِرد» آورده شده‌است. و بیژن‌گرد (بجنورد) به معنی «ساخته? بیژن» و «آبادشده به دست بیژن» است. شهر بیژن‌گرد نیز بر اساس حکایت بیژن و منیژه، در شاهنامه? فردوسی، مکانی بوده که بیژن، منیژه را از چاه نجات داده و شهری در آن مکان بنا کرده‌است. از نامهای دیگر بجنورد که آثار بازمانده آن نیز وجود دارد کهنه کند و نیز چرمغان می توان اشاره کرد که به محوطه ای تاریخی در جنوب شهر بجنورد و در مجاورت معصوم زاده اطلاق می گردد.

پیشینه

شهر کنونی بجنورد در حدود سال 1100ق‌/1689م به وسیله تولی‌خان دوم، یکی از امیران کرد شادلو بنا شد و پس از آن‌که در فتنه حسن‌خان سالار (1263ق‌/1847م‌) به شدت آسیب دید، بار دیگر به دست فرزندان تولی‌خان مرمت شد.

پیش از شهر کنونی و حتی پیش از ظهور و سقوط بجنورد، مرکز ناحیه جایی می‌بوده‌است به نام جرمگان که در جریان حمله مغول ویران گردید. تپه باستانی‌ِ چرمغان در کناره شهر کنونی بجنورد، بازمانده ویرانه‌های آن شهر است‌.

ظاهراً جرمگان، شهرکی کوچک، پررونق و آباد بوده و بجنورد کنونی در جوار آن به‌وجود آمده‌است. امروزه حدود و گستره? این شهرک در حاشیه? شهر بجنورد، نشانگر پیشینه? کهن و رونق آن در سده‌های آغازین اسلامی است.

به استناد متون تاریخی در سده‌های پنجم تا هشتم هجری، بخش وسیعی از ناحیه? بجنورد، مسکونی و آباد بوده‌است. در آغاز دوران مغول و تیموری، منطقه? بجنورد نیز مورد آسیب‌ها و خسارات فراوانی واقع شد.

نتایج بررسی و پهنه‌بندی محوطه‌های باستانی نشان داده‌است، نقاط باستانی شناسایی شده، متعلق به دوران میان‌سنگی هزاره? چهارم تا هزاره? اول پیش از میلاد، نقش مهمی را در شکل‌گیری زیست‌گاه‌های اولیه در حاشیه? رودخانه اترک ایفا نموده‌اند. این منطقه، در دوران ماد و هخامنشی، بخشی از ساتراپی پارت قلمداد می‌شده و از دوره? اشکانی، در این ناحیه 8 زیستگاه، در بخش راز و جرگلان، 3 مورد در بخش مرکزی و نیز 5 زیستگاه در شهرستان مانه و سملقان شناسایی شده‌اند. وجود بنای سنگی موسوم به اسپاخو، از آثار تاریخی دوره? ساسانی نیز، نقش و اهمیت خراسان شمالی را در این دوران روشن می‌نماید. علاوه بر آن، منطقه? بجنورد در صدر اسلام، در ارتباط فرهنگی - اجتماعی جدی با دیگر نقاط ایران قرار داشته و از آن نواحی تأثیر گرفته‌است. در آن دوران قسمت‌های عمده‌ای از منطقه? آباد و مسکونی بوده‌است. مؤلف تاریخ سیستان، ناحیه? امروزی بجنورد را به عنوان بخشی از سرزمین نساء معرفی نموده‌است و در سال‌های آغازین قرن دوم هجری، این منطقه جزئی از قلمرو بزرگ حکومت طاهریان به‌شمار می‌آمده‌است.

ابن‌ابواصیبه نیز در ذکر مناطق بجنورد آورده‌است که: «ابن سینا، دربار علی‌ابن‌مأمون را در خوارزم ترک گفت و به طوس، شوقان، طبر و سملقان و جاجرم و بالاخره به جرجان رفت». مؤلف نامعلوم حدودالعالم، از نخستین کسانی‌است که از چرمغان نام می‌برد و مقدس نیز آن را جزئی از ناحیه? نساء برشمرده‌است.

مردم

مردمان کرد، ترک، ترکمن، فارس، تات، بلوچ و عرب، اکثریت ساکنان بجنورد را تشکیل می‌دهند. فارس‌های بومی (تات‌ها) مردمان بومی بجنورد و خراسان شمالی هستند. آن‌ها در بافت میانی شهر بجنورد و محلات جنوب شهر بجنورد (خیابان شهید چمران، حسین معصوم، 17 شهریور و به‌ویژه بولوار مدرس و برخی کوچه‌های خیابان شهید بهشتی) حضور پررنگی دارند. گویش تاتی زبان فارسی در خراسان شمالی امروزه تأثیر بسیاری از فارسی معیار گرفته و در حال فراموشی است و جای خود را به فارسی معیار می‌دهد.

مشاهیر

• ایران تیمورتاش

• دولت‌محمد آزادی

• اردوان روزبه

• یحیی علوی فرد

• علی آبچوری

• عبدالحسین تیمورتاش

عبدالحسین تیمورتاش دارای لقب‌های سردار معززالملک و سردار معظم خراسانی دولتمرد ایرانی دوره‌های قاجار و پهلوی بود. او از کسانی بود که در برانداختن قاجارها و برآوردن پهلوی‌ها کوشش بسیارکرد، در دوره رضاشاه نخستین وزیر دربار بود و نقش مهمی را در سیاست خارجی ایران بازی کرد.

جای‌های دیدنی

آرامگاه باباتوکل

آرامگاه بابا توکل، مدفن یکی از شاعران قرن چهارم هجری‌است و در ناحیه? شمال‌شرقی شهرستان بجنورد قرار گرفته‌است.

چشمه باباامان

چشمه باباامان در کیلومتر 11 جاده? بجنورد - مشهد، به فاصله? تقریبی 300 متر از جاده، واقع شده‌است. آب این چشمه، جزء دسته آب‌های سولفاته کلسیک و سدیک است و مصرف آن صفراآور و ملین و تسهیل کننده اعمال گوارشی و دافع سموم است. گردشگاه باباامان مکانی برای استراحت مسافرانی که قصد سفر به شهرهای شمالی را دارند می‌باشد.

چشمه بش‌قارداش

چشمه بش قارداش (پنج برادر) در 8 کیلومتری جنوب بجنورد و در شرق جاده? بجنورد به اسفراین، در فاصله تقریبی یک کیلومتری جاده واقع شده‌است. آب این چشمه، در ردیف آب‌های بی‌کربناته کلسیک و سولفاته کلروره? سرد به همراه سیلیس و آهن می‌باشد و در درمان اختلالات دستگاه گوارش، یاری رساندن به سوخت‌وساز بدن مؤثر و ارزش غذایی بالایی دارد.

امامزاده سلطان سیدعباس

این آرامگاه در جنوب شهر بجنورد واقع است. این امامزاده را برادر امام رضا(ع) می‌دانند و در محل به نام «معصوم‌زاده» معروف است. این بنا، در سال 1345 خورشیدی، به طور کامل بازسازی شده‌است.